اتصال کوتاه

.

.

درماه مه ٢٠١٧ دولت اوکراین دسترسی به بسیاری از خدمات رقومی (دیجیتال) روسی، از جمله موتور جستجوی «یاندکس» و شبکه اجتماعی «وکنتاکت» را ممنوع کرد. ایراد کی‌یف به این ابزارها، که در حدی وسیع در کشور از آنها استفاده می‌شود، این است که داده‌های خود را با دستگاه‌های اطلاعاتی کرملین – به ویژه درباره سربازانی که با جدایی‌طلبان دونباس می‌جنگند- به اشتراک می‌گذارد. این اقدام، که سبب محرومیت میلیون‌ها تن از دسترسی به سایت‌های مورد استفاده‌شان می‌شود، بیانگر اراده‌ی مقامات اوکراین به گریز از سپهر نفوذ رقومی‌ای است که مسکو در تقریبا سراسر فضای پس از اتحاد شوروی برقرار کرده است.

در واقع، روسیه یکی از معدود کشورهایی است که یک زیست بوم تقریباً کامل از پایگاه‌ها و خدماتی مستقل از «سیلیکون وَلی» در اختیار دارد که توسط روس‌ها پایه‌گذاری شده و قوانین روسیه بر آنها حاکمیت دارد. در حالی که هر روزه بخش مهمی از مردم جهان از گوگل، آمازون، فیسبوک و اپل (GAFA) استفاده می‌کنند و به مشابه‌های معتبر آنها در سرزمین‌های خود دسترسی ندارند، روس‌ها و همسایگان‌شان از حق انتخاب بین غول‌های کالیفرنیایی و آن‌چه که به طور مرسوم«رونِت» نامیده می‌شود برخوردارند. «رونت» روایت روسیِ «نت» و خدمات مربوط به آن است. «یاندکس» از محبوبیتی دو برابر بیش‌تر از رقیب‌اش گوگل برخوردار است و «وکنتاکت»، معادل روسی فیسبوک، با فاصله‌ی زیاد نخستین سایت مورد مراجعه در کشور است^(١).

این موقعیت بی‌نظیر در جهان – حتی شامل چین- امتیازی مهم برای مسکو است و موضع آن در عرصه اداره شبکه وب را پس از افشاگری‌های آقای «ادوارد اسنودن» در مورد شنود‌های انجام شده توسط «آژانس امنیت ملی آمریکا» (NSA)  تقویت کرده است. در فضای سایبری نیز مانند جاهای دیگر دیپلوماسی روسیه حاکمیت را ارزش برتر در روابط بین المللی می‌داند و به عنوان یک قدرت آماده است هرکاری برای کاستن از اقدامات مداخله‌گرانه و جاسوسی، به ویژه از سوی آمریکایی‌ها، انجام دهد. داشتن زیرساخت‌های خاص به مسکو امکان می‌دهد که قوانینی سختگیرانه تصویب کند. نمونه‌ی آنها قانونی است که از سال ٢٠١٥ پایگاه‌های رقومی خارجی را وادار می‌کند که داده‌های مربوط به شهروندان روسیه را در خاک این کشور نگهداری کنند.

به این ترتیب، اکنون فیسبوک یا توییتر می‌باید مخازن داده‌های خود را در نزدیکی مسکو نصب کنند تا رسما از «گوش‌های تیز» آمریکایی‌ها در امان باشند. بدا به حال کسانی که از این قانون تخلف کنند.  شبکه‌ی حرفه‌ای خیلی محبوب «لینکداین» اکنون در روسیه غیرقابل دسترسی است. این موقعیتِ قدرتِ حاکمانه در فضای سایبری، نقطه‌ی مقابل وضعیت اتحادیه اروپا است که نمایندگان مجلس فرانسه آن را «مستعمره دنیای رقومی» که در سلطه آمریکا است^(٢) توصیف می‌کنند.

خدمات «رونت» در فضای پس از اتحاد شوروی اهرمی قدرتمند برای اعمال نفوذ بر «خارجی‌های نزدیک»، نامی که در مسکو بر روی جمهوری‌های پیشین اتحاد جماهیر شوروی گذارده است، می‌دهد. نه تنها کرملین می‌تواند به داده‌های کاربرانی که به تدریج در حلقه صاحبان قدرت و ثروت افتاده‌اند دسترسی داشته باشد، بلکه این پایگاه‌ها مخاطبانی مهم نیز در میان اقلیت‌های روس‌تبار خارجی – به ویژه در کشورهای بالتیک و اوکراین – دارد.

این استثنای رقومی را چگونه می‌توان توضیح داد؟ در حالی که در چین، وجود پایگاه‌های ملی تا حدی زیاد به خاطر راهبرد کنترل اطلاعات است، وجود «رونت» ناشی از مسدود کردن سرویس‌های خارجی که خود جای آنها را گرفته باشد نیست. اینترنت روسی دارای تاریخچه‌ای است که به پیش از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ١٩٩١ بازمی‌گردد. در واقع، اتحاد جماهیر شوروی زهدان ساختارهای فنی، عملکردهای اجتماعی و مدل‌های اقتصادی‌ای بود که مبنای ویژگی «رونت» کنونی است و تمایل روسیه به دستکاری انفورماتیک (هک) و جرایم سایبری را تغذیه می‌کند.

.

آزمایشگاه‌ها – بازداشتگاه‌ها

به خلاف آن چه که به نظر می‌رسد، قدرت حاکم در اتحاد جماهیر شوروی همیشه مانع از در شبکه قرار دادن بخشی از توانایی اطلاعاتی خود نبود. البته، زیرساخت آزاد، باز و تمرکز‌گریزی که در غرب از سال‌های دهه ١٩٧٠ توسعه یافت نمی‌توانست در قلمرو روسیه (که مقالات علمی در آن زیرزمینی توزیع می‌شد) توسعه یابد. با آن که بسیاری از دانشگاهیان، مهندسان و معماران مجاز به سفر به خارج برای دیدار با همتایان غربی خود در چهارچوب سفرهای مطالعاتی بودند، پرده آهنین در بسیاری از عرصه‌های راهبردی مانند انفورماتیک نفوذ‌ناپذیر بود. این امر مانع از آن نشد که، خیلی زود، روسیه صحنه برنامه‌های بلندپروازانه‌ی انفورماتیک و حتی کارهای مهم فنی باشد. در سال ١٩٦٨، نخستین نقاشی متحرک رقومی تاریخ روی یک رایانه روسی برنامه‌نویسی و اجرا شد. ٧ سال بعد، محاسبه‌گران اتحاد شوروی برای تعیین مسیر فضایی سفینه‌های ماموریت‌های فضایی مشترک آپولو- سایوز تنها چند دقیقه زمان لازم داشتند، در حالی که رایانه‌های «سازمان ملی هوا- فضای آمریکا» (ناسا) برای انجام این محاسبات به نیم ساعت زمان نیاز داشتند. در پایان سال‌های دهه ١٩٨٠، اتحاد جماهیر شوروی حتی «دامنه‌ی اینترنتی» خاص خود (.su) را در اختیار داشت و چند صد تن از امتیاز دسترسی به شبکه «یونیکس» که نیای وب کنونی است برخوردار بودند.

«کیبرنتیکا» (انفورماتیک) تقریبا منحصراً در سایه «نظام‌های خاص» - ساختارهای اداری، یعنی قلمروهایی که به خاطر کارکرد راهبردی از امتیازات گوناگون برخودار بودند، توسعه یافت. در زمان ژوزف استالین، زمانی که مطبوعات اتحاد شوروی انفورماتیک تولد یافته در غرب را به ریشخند می‌گرفتند و آن را «شبه علم بوژوا» توصیف می‌کردند، آزمایشگاه‌های بزرگی، در اختفای کامل سرگرم طراحی نخستین ماشین‌های محاسبه‌گر ملی بودند. در پشت سیم‌های خاردار این آزمایشگاه- بازداشتگاه‌ها گروه هایی از مهندسان، غالبا زندانیان سیاسی، چنان که در کتاب «حلقه نخست» الکساندر سولژنیتسین^(٣) توصیف شده، سرگرم توسعه‌ی دستگاه‌هایی بودند که می‌بایست شبکه تلفن ملی را کنترل می‌کردند.

پس از مرگ استالین، در ماه مارس ١٩٥٣، و تنقید از «زیاده‌روی‌های او» در کنگره‌ی بیستم در سال ١٩٥٦، انفورماتیک شاهد دوران طلایی خود بود. جابجایی تدریجی کادرهای «آکادمی علوم» با چهره‌های جوان‌تر و «لیبرال‌تر»، انفورماتیک روسیه را از جنبه تفنن بورژوازی به ابزاری در مسابقه فناوری با غرب بدل ساخت. در پایان سال‌های دهه ١٩٥٠، نخستین رایانه‌های ساخته شده به صورت سری در اتحاد شوروی پاسخگوی نیازهای عرصه‌هایی مانند هوا- فضا یا هسته‌ای بود که نیاز به محاسباتی قدرتمند و همواره درحال رشد داشتند. این «دستگاه‌های سریع پردازش الکترونیک»(BESM)  که توسط سرگئی لبدو، پیشگام انفورماتیک ساخته شده بود از موفقیت زیادی برخوردار شدند.

سپس، با به قدرت رسیدن لئونید برژنف در سال ١٩٦٤ و از سر گیری گفتمان «استالینی» درباره انفورماتیک، بار دیگر پژوهش رقومی دچار وقفه شد. در آن زمان مقامات تصمیمی گرفتند که نه تنها برای انفورماتیک، بلکه برای کل اقتصاد عواقب سنگینی داشت: بیش از توسعه رایانه‌ها در آزمایشگاه‌های کشور، ارجحیت به دزدیدن فناوری غربی داده شد^(٤).

به تدریج «دستگاه‌های سریع پردازش الکترونیک» جای خود را به مدل‌های تازه‌ای داد که بر مبنای طراحی «آی بی ام ٣٦٠» ساخته شده بودند. این رایانه‌های مشابه‌سازی‌شده از روی نمونه‌ی آمریکایی، که نزد کارشناسان انفورماتیک اتحاد شوروی محبوبیت نداشت، از این مزیت برخوردار بود که با یکدیگر تجانس داشت، در شبکه گذاردن آنها به حد کافی آسان بود و کاربرد آنها در آزمایشگاه‌ها و صنایع اتحاد شوروی در سال‌های دهه ١٩٧٠ رواج یافت.

این شبکه هیچ ربطی به برنامه «آرپانت» که آمریکایی‌ها در همان زمان سرگرم توسعه آن بودند و نیای اینترنت کنونی محسوب می‌شود نداشت. این شبکه بیشتر در حکم زیرساخت‌هایی اتوماتیک برای تبادل داده‌ها بود که امکان کنترل خطوط تولید و جمع‌آوری داده‌های ابزاری آزمایشگاه را فراهم می‌ساخت. اما به جز برنامه‌ی ناکام‌مانده‌ی «نظام اتوماتیک حکومت برای انتقال اطلاعات» که قرار بود در سال‌های دهه ١٩٦٠ شبکه‌ای علمی برای مبادله مشابه «آرپانت» بسازد، باید تا سال ١٩٨٣ انتظار کشیده می‌شد تا نخستین شهروند اتحاد شوروی، بدون این که قصد این کار را داشته باشد، به شبکه‌ای جهانی که هنوز اینترنت خوانده نمی‌شد وصل شود.

این فردِ پیشگام یک زیست‌شناس ٣٥ ساله به نام آناتولی کلیوسوف بود. درسال ١٩٨٣، در حالی که تنش بین شرق و غرب بر سر مساله‌ی موشک‌های اروپایی بالا گرفته بود، از سوی مقامات بالای آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی دستوری صادر شد که یک پژوهشگر قادر به مشارکت در یک کنفرانس تلفنی رایانه‌ای جستجو و یافته شود. این نوع کنفرانس که در آن زمان در برخی از محافل علمی غربی رواج داشت، در اتحاد جماهیر شوروی بی‌سابقه بود. کلیوسوف، که پس از مدتی اقامت در ایالات متحده با دستگاه‌های انفورماتیک آشنایی داشت، برای این کار برگزیده شد. او به محل فوق امنیتی «انستیتو پژوهش‌های انفورماتیک اتحاد جماهیر شوروی» (Vniipas) هدایت شد که در آنجا یکی از معدود مودم‌های موجود در اتحاد شوروی یافت می‌شد. مدیر «انستیتو پژوهش‌های انفورماتیک» با درک سودمندی در اختیار داشتن کسی که بتواند از دستگاه استفاده کند، به کلیوسوف اجازه داد که به مدت نامحدود به آن دسترسی داشته باشد. در مدت زمان برگزاری کنفرانس تلفنی، زیست‌شناس اتحاد شوروی با بسیاری از «پیشروان اینترنت»، که از حضور فردی از اتحاد شوروی در شبکه مبهوت شده بودند، آشنا شد.

.

Talk.politics.soviet

در پس غربال امنیتی و گردان‌هایی از نیروهای ویژه‌ای که در هر لحظه مشغول کنترل بودند، کلیوسوف با آزادی تمام با غربی‌ها گفتگو می‌کرد. او با اطلاع از رویدادهایی که مطبوعات اتحاد شوروی درباره آنها سکوت می‌کردند، موفق شد مقاله‌هایی در نشریات آمریکایی و وابسته‌های پیام‌رسان الکترونیک آنها منتشر کند بدون آن که ناگزیر از گذر از «گلاولیت» - سازمان مسوول سانسور که همه پژوهشگران ناگزیر با آن سروکار دارند – باشد. ریشخند تاریخ، در همان زمانی که آندره‌یی ساخاروف فیزیکدان و مدافع آزادی‌های مدنی به گورکی تبعید شده بود، جایی که برخی افراد با پذیرش خطر دست‌نوشته‌های مخالفان را به غرب می‌فرستادند، کلیوسوف بدون آن که بخواهد تونلی رقومی در زیر پرده ی آهنین حفر کرد. دستگاه‌های امنیتی هیچگاه متوجه این امر نشدند. او این کار را در سال ١٩٨٧ یعنی زمانی که دو سال از آغاز پرسترویکا (بازسازی نظام) و گلاسنوست (شفافیت) می‌گذشت و نخستین شبکه‌ی آزاد و باز اتحاد شوروی، که نیای «رونت» بود، داشت متولد می‌شد، انجام داد.

مانند بسیاری از دیگر ماجراهای انفورماتیک، بخش اتحاد شوروی شبکه‌ی وب در سایه‌ای محرمانه و با نظامی خاص آغاز به کار کرد. این نخستین شبکه، که «دموس» نامیده می‌شد و امکان اتصال اتحاد شوروی به بقیه دنیا را فراهم می کرد، در سال ١٩٨٩ در «انستیتو پژوهش‌های هسته‌ای کورتچاکوف» (KIAE) در مسکو، که یک پایگاه به شدت حفاظت شده بود و بخش مهمی از پژوهش‌های اتمی کشور در آن انجام می‌شد، شروع به کار کرد. این شبکه که در آغاز برای ارتباط داخلی ایجاد شده بود، به تدریج از دیوارهای به شدت محافظت شده‌ی «انستیتو پژوهش‌های هسته‌ای کورتچاکوف» فراتر رفت و ارتباط‌هایی با «نووسیبریسک» (سیبری) و «دوبنا» و «سرپوخوف» - ٣ مرکز بزرگ پژوهش هسته‌ای و سایبری- برقرار کرد. این شبکه سپس از پرستوریکا و قانونی که درسال ١٩٨٧ امکان تاسیس موسسات خصوصی کوچک را فراهم می‌کرد، بهره برد. بخشی از گروه «دموس» در آن زمان ترجیح دادند که «انستیتو پژوهش‌های هسته‌ای کورتچاکوف» را ترک کنند و نخستین – و تنها – موسسه‌ی تامین‌کننده ی اینترنت (FAI) اتحاد شوروی را پایه‌گذاری نمایند. این موسسه که «رلکام» (مخفف ترجمه انگلیسی مخابرات مطمئن) نامیده می‌شد، از موفقیت قابل توجهی برخوردار شد: در سپتامبر ١٩٩٠، این موسسه توانست مدیریت گسترش عرصه « دامنه‌ی اینترنتی» اتحاد جماهیر شوروی (.su) را به دست آورد و در پایان سال ١٩٩١، این موسسه بیش از ٨٠٠ مشتری در سراسر کشور داشت.

این رقم با قیاس با ٦ میلیون کاربر شبکه فرانسوی «مینی تل» در همان زمان می‌تواند ناچیز به نظر بیاید.  اما، با توجه به تنگناهای فنی که در آن زمان انفورماتیک اتحاد شوروی با آن روبرو بود، حتی بدون وارد شدن به مقوله وضعیت اقتصادی کشور، همین تعداد هم خیلی زیاد بود. «رلکام» به صورتی بسیار دست‌ساز و ابتدایی عمل می‌کرد: مجموع مشترکان تنها در صورتی می‌توانستند به داده‌های موجود در خارج از اتحاد شوروی دست یابند که به رایانه‌ای واحد، که خود نیز تنها به یک مودم وصل بود، متصل شده باشند. این دستگاه که «کرمواکس»^(٥) نامیده می‌شد، از طریق یک خط تلفن شخصی آقای آلکسئی سولداتوف، پایه‌گذار «دموس»، به یک مخزن در دانشگاه هلسینکی وصل بود. او در واقع این خط تلفن را به عنوان یک مزیت از مدیریت انستیتو کورتچاکوف به دست آورده بود و یک خط تلفنی بین المللی و خودکار بود که ناگزیر نبود از یک مرکز تلفن دارای تلفنچی عبور کند و در نتیجه از شنود در امان بود. این خط را برخی به طنز «پنجره‌ای به سوی اروپا» می‌نامیدند که واگویی گفته پتر کبیر درباره سن‌پترزبورگ بود. این دستگاه چنان کُند کار می‌کرد که امروز غیرقابل تصور به نظر می‌رسد: کاربران «رلکام» همه تنها از طریق یک دستگاه رایانه متصل به یک مودم به دنیای خارج وصل می شدند که ظرفیت آن ٩٦٠٠ بیت در ثانیه (K ٩،٦) یعنی ٥٦ برابر کندتر از اتصال ADSL امروزی و ابتدایی‌ترین رایانه یعنی (K ٥١٢) بود. با این حال، به رغم – یا به خاطر – این ویژگی خیلی ابتدایی بودن، «رلکام» موجب ایجاد نخستین جامعه‌ی کاربران اینترنتی کشور شد.

در آن زمان، بهای یک رایانه شخصی می‌توانست تا ١٢ برابر یک حقوق متوسط^(٦) باشد. به این جهت، جامعه اصلی کاربران روسی اینترنت منحصرا از مهندسان جوانی تشکیل شده بود که در محل کار خود به شبکه دسترسی داشتند و این‌ها غالبا مراکز پژوهش یا آزمایشگاه‌هایی بودند که منافع راهبردی‌شان نصب یک پایانه ی وصل به اینترنت را توجیه می‌کرد. بنابراین، به صورتی متناقض، این یک مشت کارشناس انفورماتیک در محدوده ای کاملا کنترل‌شده توسط دستگاه‌های امنیتی، می‌توانستند آزادانه با نشانی تخیل‌برانگیز:  Talk.politics.soviet.soc.culture.soviet  با دنیا تماس داشته باشند. کاربران «رلکام» به صورت هم زمان به بحث‌هایی هیجان‌انگیز درباره اجزای تشکیل‌دهنده‌ی اتحاد شوروی می‌پرداختند. مبادلات آنها امروز هم درگوشه ای از شبکه «یوزنت»، شبکه‌ای که منسوخ شده و امروز بخشی از «وب عمیق» (Deep Web) به حساب می‌آید یافت می‌شود.

جامعه کوچک «رلکام» تنها به بحث درباره رویدادها بسنده نکرد و در زمان کودتای نافرجام اوت ١٩٩١، هنگامی که کمونیست‌های دوآتشه، غیرنظامی و نظامی، کوشیدند قدرت را به دست گیرند و بر اصلاحات آقای میخاییل گورباچف پایان دهند، به صورت فعال در روند وقایع مشارکت کرد. گورباچف در سفر به کریمه توسط کودتاگران بیمار خوانده شد و در بازداشت خانگی قرار گرفت. بوریس یلتسین که در آن زمان رییس‌جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بود، در «خانه‌ی سفید» که مقر مجلس اعلای کشور بود سنگر گرفت. کودتاگران با حمایت بخشی از کا.گ.ب. جلوی نشر اطلاعات را گرفتند تا واکنش افکار عمومی غرب و مردم اتحاد شوروی را به تاخیر بیاندازند. آنها خطوط تلفن بین‌المللی را قطع کردند و به جای برنامه‌های عادی تلویزیونی و رادیویی به پخش اپرایی پرداختند که تنها با پخش خبرهای خودشان قطع می‌شد. در این حین، ماموران کا.گ.ب. فراموش کردند خط اتوماتیک آقای سولداتوف را قطع کنند زیرا بی‌تردید تصور نمی‌کردند یک خط تلفنی انستیتو پژوهش‌های هسته‌ای می‌تواند حامل اطلاعاتی مخل نظم مورد نظر آنها باشد.

از آن زمان، «رلکام» به صورت یکی از معدود کانال‌های بحث و تبادل اطلاعات سریع درباره‌ی وضعیت درآمد. مراکز تجمع اتحاد شوروی ناظر حضور انبوه روزنامه‌نگاران و دانشگاهیانی بود که نگران وضعیت در مسکو بودند. کاربران «رلکام» آنچه را که از پنجره‌هایشان می‌دیدند برای آنها توصیف و حتی به خارج ارسال می‌کردند و استان‌ها اعلامیه‌های نوشته شده توسط یلتسین که در آن زمان نیروهای ویژه در جستجویش بودند را پخش می‌کردند. در ٣ روزی که کودتا به درازا کشید، این شبکه که با بیشترین ظرفیت خود کار می‌کرد به عنوان صحنه نخستین شورش رقومی تاریخ عمل کرد. کاربران «رلکام» اتحاد شوروی از خطری که تهدیدشان می‌کرد آگاه بودند. یکی از آنها به یک روزنامه‌نگار غربی^(٧) نوشته است: «ما در حدی اطلاعات انتقال می‌دهیم که می‌تواند ما را برای همه عمر به زندان بفرستد».

تجربه «رلکام» موجب بسیاری از تحولات بعدی، به ویژه سازماندهی زیرساخت «رونت» شد. این شبکه که در حومه مسکو در یک ساختمان «انستیتو پژوهش‌های هسته‌ای» موسوم به M٩ مستقر شده بود، مجهز به دستگاه «کرمواکس» بود که به کاربران امکان می‌داد به مخازن اطلاعات خارجی متصل شوند و در آغاز متشکل از رایانه و مودم معروف بود که هر دو در گوشه‌ای از ساختمان قرار داشت. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، درحالی که شمار کاربران افزایش می‌یافت، دستگاه‌ها دچار تنگنای کمبود ظرفیت شد. به زودی مخزن‌ها سراسر اتاق محل «کرمواکس» را اشغال کردند، بعد همه‌ی طبقه را به تصرف درآوردند و سرانجام کل ساختمان را در اختیار گرفتند.  امروز M9 مرکز عصبی شبکه‌ی وب روسیه است و تقریبا همه‌ی ارتباط‌ها از مبداء روسیه یا آسیای مرکزی از این ساختمانِ به شدت محافظت شده می‌گذرد.

.

.

همچنین، «رلکام» موجب ظهور نخستین نسل پیمانکاران وب شد. آقای آرکادی ولوج، پایه‌گذار و مدیر «یاندکس» این شبکه را در ماه اوت سال ١٩٩١، هنگامی که می‌خواست از نزدیکان خود خبر بگیرد، کشف کرد. او کوشید انسداد اطلاعات را دور بزند. برای این کار او برای نخستین بار از سیستم مخابرات توسط رایانه استفاده کرد و برپایه آن امپراتوری خود را بنا نمود.

درسال ١٩٩٣، در حالی که حجم اطلاعاتی که از اینترنت عبور می‌کرد افزایش می‌یافت، آقای ولوج «یاندکس» را ایجاد کرد. این پردازنده‌ی طبقه‌بندی محتوای اینترنتی، به زیان راه‌حل‌های غربی که نمی‌توانستند بر بازار داخلی حاکم شوند، محبوبیت یافت. غرب در آن زمان ناظر نخستین تحول اینترنت با موتورهای جستجویی مانند «لیکوس» یا «یاهو» بود که شبکه جهانی را تصرف می‌کردند، ولی برای استقرار در روسیه دچار زحمت بودند.

این امر دلایل متعددی داشت. فضای پس از اتحاد جماهیر شوروی و به ویژه روسیه، وحشت از چندین دهه طبقه‌بندی، جداسازی و کنترل اطلاعات را حفظ کرده بود. تعداد کابل‌هایی که آن را به اروپا و ایالات متحده مرتبط می‌کرد محدود و با کیفیت بد بود و این امر مانع از توسعه یافتن سرویس‌های مستقر در غرب می‌شد. ازاین رو، در بسیاری از عرصه‌ها روس‌ها خود را ناگزیر از توسعه سرویس‌های خاص خود می‌دید. این امر موجب به وجود آمدن «یاندکس» و نیز بسیاری از سایت‌های کمتر شناخته شده‌ی دیگر شد.

در سال‌های دهه ١٩٩٠، ضعف زیرساخت‌های رقومی موجب اکراه سرمایه‌گذاران از استقرار در روسیه شد. نظام قضایی کشور خیلی کم قابل‌اعتماد و اقتصاد آن بی‌ثبات بود. غول‌های سیلیکون ولی به آن پشت می‌کردند و میدان را برای ابتکارهای محلی خالی می‌گذاردند. بازار دسترسی به اینترنت بین چند موسسه بزرگ مخابراتی ملی و مجموعه‌ای از ساختارهای منطقه‌ای و حتی شهری تقسیم شده بود. اکنون بیش از ١٣ هزار عرضه کننده‌ی اینترنت در روسیه وجود دارد، در حالی که در فرانسه تنها ١٠ شرکت در این عرصه کار می‌کنند. بسیاری از شهرها نه تنها شرکت های محلی خود را دارند، بلکه شبکه‌های «اینترانت»ی هم در شهرها وجود دارد که تنها در محدوده‌ی همان شهرها قابل استفاده است.

به رغم بحران و کهنگی تاسیسات، روسیه از رونق اینترنت در سال‌های پایانی دهه ١٩٩٠ بی‌بهره نماند. این امر اما در حاشیه شبکه‌ی جهانی رخ داد و موجب تشدید برخی از ویژگی‌های ملی مربوط به عملکرد فرهنگی و فنی شبکه شد. به این ترتیب، سوء شهرت روس‌ها در دنیای بازی‌های رایانه‌ای مربوط به این دوره است، زیرا از آنجا که ناگزیر بودند به علت محدودیت باندهای عبوری روی مخزن‌های خود بازی کنند، کدهای رفتاری و اطلاعات خاصی به وجود آوردند که امروز نیز آنها را از دیگر بازیکنان متفاوت می‌کند.

فرهنگ ملی هم در این مورد نقش دارد. در تمام دوران جنگ سرد، سلطه مجتمع نظامی- صنعتی اتحاد شوروی از نظر تعداد کارکنان، مهندسان و کادرها، و ارزش نهادن به آموزش‌های فناوری موجب برخورداری سریع بخش مهمی از مردم از انفورماتیک شد. در زمان اتحاد شوروی، موسسات فنی در استان‌ها که به مردم آموزش‌های کوتاه‌مدت می‌دادند از محبوبیت زیادی برخوردار بودند. بسیاری از مردم از این راه با شرایط لازم برای استفاده از سیستم‌های رایانه‌ای، که در آن زمان پیچیده بود، آشنا شدند.

در پایان سال‌های دهه ١٩٩٠، آموزش انفورماتیک جامعه روس در مجموع بهتر از مردم کشورهای غربی بود. این امر زمینه را برای یک ویژگی ملی رقومی دیگر یعنی «جرایم سایبری» آماده کرد. برای بسیاری از دست اندرکاران مبتدی یا حرفه‌ای رایانه، که از مهاجرت به اروپا یا ایالات متحده برای داشتن درآمد مناسب خودداری می‌کنند، سرقت اطلاعات بانکی وسیله‌ای غیرقابل‌مقاومت برای کسب ثروت است. گرد محور این فعالیت‌ها، مافیاهایی تشکیل شده و توسعه یافته است. ٦٠ درصد از جرایم سایبری دنیا در آغاز سال‌های دهه ٢٠٠٠ در «شبکه کسب و کارهای روسی»^(٨) بوده است. بسیاری از راهزنان دست اندرکار در حملات سایبری انجام شده در ایالات متحده (به ویژه حمله علیه کنواسیون ملی دموکرات‌‌‌ها در سال ٢٠١٦) و در اروپا احتمالا از سوی این‌ها بوده است.

.

.

در آغاز سال‌های دهه ٢٠٠٠، «رونت» مرحله‌ی جدیدی را آغاز کرد. درآمد ناشی از نفت و گاز فضایی مساعد برای سرمایه‌گذاری‌ها پدید آورد و دوره ای طولانی از رشد را گشود. کشور با نیروی زیاد وارد دومین انقلاب اینترنتی (یا وب ٢.٠) شد که گسترش فوق‌العاده‌ی شبکه‌های اجتماعی و ظهور موتورهای جستجوی طراحی شده مانند گوگل از ویژگی‌های آن است. مشکل نبود کابل‌هایی که روسیه را به بقیه دنیا متصل کند به طور قطع در سال ٢٠٠٥ با افتتاح یک خط فیبر نوری ضروری برای توسعه شبکه «نت» روسیه حل شد.  این خط که (Transe-Europe-Asie TEA)  نامیده می‌شود، لندن را به هنگ‌کنگ متصل می‌کند و در این راه از مسیرهای ترانس‌سیبری و ترانس‌منچوری می‌گذرد.  با این کار موقعیت روسیه در عرصه رقومی از وضعیت حاشیه‌ای به مرکزی دارای امکانات تبادل داده‌ها بین اروپا و آسیا تبدیل شد.

رقابت غربی مانع وجود سرویس‌های به وجود آمده در سال‌های دهه ١٩٩٠ و سال‌های نخست دهه ٢٠٠٠ نشد. کاملا به عکس، توسعه‌ی جهانی فیسبوک شانه به شانه‌ی «وکنتاکت» پیش رفت و حتی یاندکس در روسیه بر گوگل پیشی گرفت در حالی که طراحی موتور جستجوی آقای ولوج از آغاز برای روسیه اهمیت داشت، موتور جستجوی غول آمریکایی مدتی طولانی از تشخیص موارد مختلف این زبان ناتوان بود.

پس از یک دوره گشایش و همکاری تنگاتنگ با موسسات غربی در دوران ریاست جمهوری آقای دیمیتری مدودف (٢٠١٢-٢٠٠٨)، کشور شاهد تیره‌شدن روابط با غرب شد. در این زمان، ویژگی‌های «رونت» به صورت ابزاری در خدمت سیاست بین‌المللی کرملین درآمد و فضای مجازی را به صورت نمایشگر بلندپروازی قدرت‌طلبانه درآورد. در این عرصه، روسیه برگ‌های برنده کم ندارد.

.

.

منبع:

لوموند دیپلماتیک

.

نویسنده:

Kevin Limonier ، استاد در انستیتو فرانسوی ژئوپولیتیک، دانشگاه پاریس ٨

.

برگردان:

شهباز نخعی

.

.

١- Données Alexa

٢- Catherine Morin-Desailly, « L’Union européenne, colonie du monde numérique ? », rapport d’information no 443, Sénat, Paris, 20 mars 2013

٣- سولژنیتسین که تحصیلات فیزیک داشت، نزدیک به یکسال در زندان ویژه شماره شانزده زندانی بود، جائی که امروز یک شرکت دولتی امنیتی سایبری در آن مستقر است

٤- Cf. les révélations de Vladimir Vetrov — alias Farewell pour ses officiers traitants de la Direction de la surveillance du territoire (DST) française — sur le fonctionnement de la commission militaro-industrielle dans les années 1980

٥- این نام اشاره به واقعه ای در سال 1984 دارد. یک کاربر هلندی برای مزاح به دیگر کاربران قبولانده بود که نخست وزیر وقت شوروی ، کنستانتین چرنینکو، شخصا توسط پردازنده بنام Kremvax برروی اینترنت حضور دارد

٦- Selon les statistiques du Goskomstat de l’époque. Le prix faramineux des ordinateurs s’explique en partie par l’embargo sur les produits électroniques appliqué par les États-Unis après l’invasion de l’Afghanistan (1979)

٧- Base d’archives du forum talk.politics.soviet, 20 août 1991

٨- Peter Warren, « Hunt for Russia’s Web criminals », The Guardian, Londres, 15 novembre 2007

.

.

در این مورد بیشتر بخوانیم:

از گوگل روسیه چه می‌دانیم

.

.

.